«Құжаттар латынша тіл қатады»
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Қазақстан – 2050» стратегиялық құжатында 2025 жылға дейін жаппай латын жазбасына көшу қажеттігін мәлімдеп, бұл қазіргі заманның талабы, біздің тарихымызда бұдан бұрын орын алғанын және қолдану тәжірибесі мол екенің атап өтті.
Бұл бетте біз Елбасының латын әліпбиіне көшу туралы бастамасын толықтай қолдаймыз, себебі Кеңестік Одағы тарағаннан кейін Өзбекстан, Түркменстан секілді мемлекеттер латын қаріпіне көшкен болатын. Қазақ халқы да бұрын латын тілін қолданғаны да ақиқат. Ол жөнінде төменде мәтіндері латынша жазылған құжаттар туралы фактілер де дәлелдейді.
Латынша жазылған құжаттардың санын анықтау үшін облыстық мұрағаттың қызметкерлері 1920-1950 жылдар аралығындағы құжаттарды беттеп зерттеді. Нәтижесінде сол уақыт аралығындағы құжаттар басым көпшілігінде латынша жазылғанын анықтады. Зерттеу барысында Жәнібек, Бөкейорда, Сырымского, Казталов, Жанақала және Қаратөбе аудандары бойынша қорлар іріктеліп тексерілді. Облыстық мемлекеттік мұрағатта мұндай қорлар саны 259 құрады.
Оның ішінде басым көпшілігі жергілікті басқару органдарының фондтары болып табылады, ол ауыл мен кент кеңестері, болыс, губерния, округ, үйез және аудандық атқару комитеттері, жұмысшы-шаруа инспекциясы, барлығы 104 қор. Сонымен қатар, көптеген істер құқық қорғау мен әлеуеттi құрылым қорлары құрайды. Ол қорлар құрамында Кеңестер атқару комитеттерінің әкімшілік бөлімі, әскери комиссариаттар, милиция, нотариалдық конторалар, прокуратуралар, төңкеріс комитеттері, атқыштар взводы, полк, соттар, трибуналдар, қылмыстық iздеу, барлығы 56 қор.
Одан басқа 31 қор ауыл шаруашылық саласына жататын мекемелердің қорлары – еділбай қойларының мемлекеттік асыл тұқым қөшеті, губерния жер бөлімдері, жылқы мен түйе зауыттары, орман қорғау стансалары мен орман тәлімбағы, орман шаруашылығы, машина-шөптік пен машина-тракторлық стансалары (МТС), облыстық ауыл, су және орман шаруашылықтары басқармалары, аудандық жер бөлімдері, колхоздар, совхоздар, уездік жер бөлімдері, барлығы 31 қор.
20 қор қаржы-экономикалық және статистикалық құрылымдарының қорларына жатады (жоспарлау комиссиялары мен қаржы бөлімдері, статистикалық бөлімдер).
Қалған 48 қорлар әр түрлі қоғамдар мен бірлестіктерге, сауда мекемелері мен қызмет көрсету саласына, білім, денсаулық, әлеуметтік салалары мекемелеріне жатады.
Жоғарыда аталған қорлардың ішінен 95 қордан 2692 латынша жазылған мұрағаттық істер табылды.
Латынша жазылған істердің 1425-і - жергілікті басқару органдар қорларынан, 857-і - құқық қорғау және әлеуеттi құрылым қорларынан, 230-і – қаржы-экономикалық және статистикалық құрылымдар қорларынан, 119-і – ауылшаруашылық саласы мекемелер қорларынан, 37-і – денсаулық сақтау, 9‑і – сауда мен қызмет көрсету, 8-і – білім, ал 7-і – әлеуметтік салалары мекемелер қорларынан анықталды.
Мазмұны бойынша латын әріптермен жазылған мұрағаттық істердің көпшілігі шаруашылық кітаптар, жеке қор құрамының құжаттары, қылмыстық және әкімшілік істер, мекемелердің есептері, жоспарлары, хат алмасулары және басқа да мекемелердің ұйымдастырушылық-өндірістік қызметтеріне қатысты құжаттар болып табылады.
Ол істердің қалыптасу мерзіміне келетін болсақ, олар 1924 жылдан бастап 1959 жылдардағы құжаттарды қамтитыны анықталды.
Оның ішіндегі 88 пайыз мұрағаттық істер 1932-1942 жылдарға жатады. Ол шамасымен 2500 мұрағаттық істер. Ең көбі 1934-1936 жылдарда. Басқа жылдарда латынша жазылған құжаттардың саны әр жылы 1-3 пайыздан аспайды.
Облыстық мемлекеттік мұрағаттан басқа оның филиалдарында 1213 латынша жазылған мұрағаттық істер табылды. Нақты айтқанда, Жалпақтал филиалында – 1083 іс, Сырым филиалында 130 іс.
Зерттеу нәтижелеріне біз қуанамыз да мақтан тұтамыз. Келешек ұрпақтар өз ата-бабаларының өмірі мен әрекеттерін табысты зерттеуге тікелей араласып сарқылмас та шынайы қызығушылық танытатындарын көре отырып біздің бойымызға да өз қызметімізге деген онан әрмен құштарлық пайда болатыны куә.
Өткенді дәлелдейтін мұрағаттық құжаттар бұқаралық ақпарат құралдарында жариялану арқылы халық игілігі үшін шығармашылық бастамаларды жалғастыратыны да рас. Өткен-өшкенді жандандырып, жоғалтқанды табу тәуелсіздігімізді алғанымыз арқасында мүмкін болды деп айтсақ та артық болмайды. Егер біз халық пен еліміздің тарихына деген сүйіспеншілігімізді сақтап қалсақ әлі де зор істер іске асады.
Бойында көптеген сырларды сақтайтын мұрағаттық құжаттарды сөйлетсе халық тарихын зерттеуде олардың бырталай мүмкіндіктерін оятуға болады. Сарғайған, бірақ өз маңызы мен мазмұның жоғалтпаған мұрағаттық қорлар құжаттары, әлі де тарихымыздың көптеген «ақ таңбалары» мен кемістіктерін ашуға себеп болады.
Зерттеушілермен жұмыс және ақпараттық технологиялар секторының меңгерушісі А.Искакова
