«XX ҒАСЫРДАҒЫ БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ АҒАРТУ ІСІ МЕН БІЛІМ БЕРУДІҢ ТАРИХЫ»
Батыс Қазақстан облысының мемлекеттік архивінің 100 жылдығына орай «XX ғасырдағы Батыс Қазақстан облысындағы халық ағарту ісі мен білім берудің тарихы» атты электронды көрмесін ұсынамыз.
Қазақ қоғамындағы білім жүйесінің даму деңгейі өткен ғасырдың 20-30 жылдары үлкен өзгерістерге бағыт алды. Мемлекет зайырлы білім мен ағарту жүйесін өз құзіретіне ала бастады. 1920 жылы қазанда Қазақ АКСР-нің ХАК-ы құрылып, қазақ жерінде білім беру жүйесінің жаңа кезеңі қалыптасты. Аймақтағы білім беру ісінің бірнеше ғасырлық тарихы бар. Бастапқы кезде ол діни-ағартушылық бағытта, тұрғындарды араб әліппесімен сауаттандыру негізінде жүргізілді. Ірі елді мекендерде ауыларалық медреселер ашылды. Қазақ елінің Ресейге бодан болуынан бастап Жайық өңірінде орысша оқу, пәндік білім алу үрдісі қалыптаса бастады.
Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі алғашқы он жылдықтағы қазақ халқының және Қазақстан ауыл-селоларындағы мәдени құрылыстағы оқиғалар мен іске асырылған өзгерістер туралы мәселе-тарихымызда әлі толық анықтала қоймаған күрделі мәселе. Мәдени құрылыс атауына ие болған бұл құрылыстың бір тармағы республикамыздағы сауатсыздықты жою болып табылады. Сауатсыздықты жою науқанына қатысушы топтың бірі Қазақстан жастары мен партия ұйымдары болды. 1920 жылы РКФСР ХКК-нің шешіміне орай өлкелік Халық ағарту бөлімдерінің жанынан сауатсыздардың есебін алуды ұйымдастырумен, педагог мамандарды даярлаумен, курстар мен мектептерді ашумен, оқу құралдарын басып шығарумен шұғылданатын сауатсыздық жөнінде комиссиялар құрылды. 1924 жылдың қаңтар айында Қазақстанда «Сауатсыздық жойылсын» ұйымын құру жөнінде жұмыстар жүргізілді.
1924 жылдың 17 ақпанда өткен алғашқы ұйымдастырушылық жиналыста Қазақстандағы сауатсыздықты жою ұйымы рәсімделді. Олардың негізгі мақсаты сауатсыздықты жою болғанымен олар жергілікті жерлерде жұмысшы, шаруа, малшылар қатарын социалистік құрылысқа тартумен және сауатсыз село халқын бар күш жігері мен қаражаттарын қоғамдық іске жұмсауға үйрету сияқты коммунистік идеологияның принциптерін насихаттаумен де айналысты.
Жалпы алғанда мәдени жорығына сауатсыздықты жою мақсатында ауылдар мен селоларға аттанған жастардың барлығын сауатты деп айтуға да болмады. Мәселен, 1928-1929 жылдары мәдени жорық нәтижесінде 179419 адам сауат ашты деп сол уақыттағы билік партиясы өз беделін көтеруге тырысты. Олардың тұсындағы мәліметке сүйенсек бұл жылы республикада 1120 сауатсыздықты жою орындары мен 71 сауаты төмендерге арналған мектеп жұмыс жасады.
Халыққа білім беру ісі кеңес дәуірінде жаңаша қолға алынды.
1919-20 жылдары облыста екі сатылы 436 мектеп ашылып, оларға 59 491 оқушы тартылды. Мектеп ашу жұмыстары жалпы оқыту жүйесін қайта құрумен қабаттас жүргізілді. Балаларды оқытумен қатар ересектерді де сауаттандыру ісі қолға алынды. Ұлттық мектеп мұғалімдерін даярлайтын 4 айлық курстар ұйымдастырылды.
1919жылы 8 наурызда Орал облысының Балаларды қорғау Кеңесінің жиналыстары өткізілді.
1919 жылғы 29 желтоқсандағы В.С. Н.К.Жарлығы және 21-бекітілген Н. К. П. нұсқаулығы негізінде жасалған, Енотаев, Астрахан және Красноярск уездері бар Торғай, Орал, Ақмола, Семей, Бөкей уездері және Велго-Каспий Қырғызстан облыстарындағы кииргизия халқы арасындағы сауатсыздықты жою туралы -1920 жылдың қаңтар айында нұсқаулық шықты.
1920 жылы облыстың 5 ауданында ашылған мұндай курстарда 400 адам оқыды. 1920 жылы сәуір айында Ордада ұлттық мектеп мұғалімдерін даярлайтын 4 жылдық халық ағарту институты ұйымдастырылды.
1920 жылы Орда қаласында Бөкей ағарту институты ашылды.
Сонымен қатар, 1920 жылы түптеу қолөнеріне шәкірттердің білім алуына арналған оқу бағдарламасы шығарылды.
1921 жылы Халық Комиссрлары Кеңесінің Қазақ АКСР-інде, соның ішінде Орал облысында, Бөкей губерниясы мен Адай уезінде ресми құжаттар мен іс қағаздарын жүргізу үшін қазақ және орыс тілдерін қатар қолдану туралы декреті шықты.
1924 жылдың соңында Орал қаласында 18 бір сатылық, 2 жеті жылдық және он бір жылдық мектеп, 11 сауатсыздықты жою мектебі, 2 техникум жұмыс істеді. Сонымен қатар, С.Сейфуллиннің ықпал етуімен Орал қаласында 7 жылдық қазақ мектебі ашылды.
1926-1927 жылдарға арналған мемлекеттік бюджетке жатқызуға жобаланған Орал губерниясы бойынша мекемелер желісі қаралды.
Бұдан кейінгі жылдары облыста мектеп жүйесі тұрақты дамып, олардың материалдық- техникалық базасы нығайды. Білікті оқытушы кадрлар көбейіп, оқу-тәрбие жұмыстары жетіле түсті.
1930 жылы республикада міндетті бастауыш білім алу шарты енгізілді.Оқулық шығару, педкадр дайындау жұмыстары жолға қойылды. Балабақша мен яслилер ашу облыста 1930 жылдары қолға алынды. Сонымен қатар, облыста кәсіптік-техникалық мектептер ашыла бастады.
1932 жылы педогогикалық және мұғалімдер институттары ашыла бастады.
1934 жылы Облыстағы алғашқы музыка мектебі Орал қаласында ашылды.
1957-1958 жылдары оқу жылының басында арнайы мектепте 81 оқушы, мектеп- интернатында 72 оқушы оқытылған. Оның ішінде 38 ұл, 43 қыз бала. Интернатта тұратын 72 тәрбиеленушінің 38-і қыздар, 34-і ұлдар. Қазақтар саны 9.
1957-1958 жылдар арасындағы оқу жылының Орал қаласының облысаралық құлағы мүкіс балаларға арналған орта мектебінің жұмысы туралы жылдық есеп қаралды.
1959 жылы Қазақ КСР Білім Министрінің халықтық білім беру жүйесін қайта құруға байланысты жалпы білім беретін мектептерді жаңа оқу жоспарлары мен бағдарламаларына көшіру туралы бұйрығы шықты.
1959 жылы Облыс мектептерінің облыстық ауылшаруашылығы және өнеркәсіп көрмесіне қатысу қорытындысы туралы бұйрығы шықты.
1959 жылы 1 қазанда Қазақ КСР Білім Министінің халықтық білім беру жүйесін қайта құруға байланысты жалпы білім беретін мектептерді жаңа оқу жоспарлары мен бағдарламаларына көшіру туралы бұйрығы шықты.
1959-1960 оқу жылынан бастап 9 сыныптары 11 жылдық оқуға ауыстырылатын орта мектептің тізімі көрсетілді.
1960 оқу жылынан бастап 9 сыныптарды 11 жылдық оқуға ауыстырылатын орта мектептің тізімі шығарылды.
1986-1990 жылдар аралығында салынған облыс мектептерінің шаруашылықтарының тізімі шығарылды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін 1993 жылы 1ақпанда Батыс Қазақстан облысы әкімдігінің №45 бұйрығымен бұрынғы Орал облыстық халық депутаттары Кеңесі атқару комитетінің халықтық білім беру бөлімі Батыс Қазақстан облысының білім басқармасы болып өзгертілді.
Қазіргі уақытта Батыс Қазақстан облысының білім басқармасы өз жұмысын қарқынды түрде жүргізіп келеді.
Көрменің негізгі мақсаты:
XX ғасырдағы Батыс Қазақстан облысындағы халық ағарту ісі мен білім берудің тарихымен таныстыру.
Міндеттері:
- өлке тарихын зерттеудің дереккөзі ретінде архивтік құжаттарды ұсыну;
- XX ғасырдағы Батыс Қазақстан облысындағы халық ағарту ісі мен білім берудің тарихымен таныстыру;
- өлке тарихына құрмет сезімін қалыптастыру.
- 1918, 1919, 1920-1921 жылдардағы губерниялық мектеп бөлімшелерінің жиналысында қабылданған мектептегі ауылшаруашылық еңбек процестерін өткізу туралы өтініш.
БҚО МА 596-қор, 1-тізімдеме, 1-іс, 8-б. Тұпнұсқа.
- Орал облысының Балаларды қорғау Кеңесінің 1919 жылғы 8 наурыздағы жиналыстары
БҚО МА 596-қор, 1-тізімдеме, 6-іс, 36-б. Тұпнұсқа.
- Оқытушыларды еңбек мектебінде еңбек процестерін жүргізуге дайындауға арналған қысқа мерзімді курстар туралы ереже
БҚО МА 596-қор, 1-тізімдеме, 1-іс, 72-б. Тұпнұсқа.
- 17-ші Кеңес мектебінің 1-ші сатысының 1 - бөліміне арналған сабақ кестесі.
БҚО МА 12-қор, 1-тізімдеме, 11-іс, 8-10 бб. Тұпнұсқа.
- Түптеу қолөнеріне, шәкірттің білім алуға арналған оқу бағдарламасы
БҚО МА 12-қор, 1-тізімдеме, 16-іс, 4-б. Тұпнұсқа.
- 1919 жылғы 29 желтоқсандағы В.С.Н.К. Жарлығы және 21-бекітілген Н. К. П. нұсқаулығы негізінде жасалған, Енотаев, Астрахан және Красноярск уездері бар Торғай, Орал, Ақмола, Семей, Бөкей уездері және Велго-Каспий Қырғызстан облыстарындағы киргизия халқы арасындағы сауатсыздықты жою туралы -1920 жылдың қаңтар айындағы нұсқаулығы.
БҚО МА 12-қор, 1-тізімдеме, 20-іс, 15-б. Тұпнұсқа.
- Орал қаласының облысаралық құлағы мүкіс балаларға арналған орта мектебінің 1957-1958 оқу жылындағы жұмысы туралы
БҚО МА 420-қор, 1-тізімдеме, 283-іс, 27-28бб. Тұпнұсқа.
- Қазақ КСР Білім Министрінің халықтық білім беру жүйесін қайта құруға байланысты жалпы білім беретін мектептерді жаңа оқу жоспарлары мен бағдарламаларына көшіру туралы бұйрығы.
БҚО МА 420-қор, 1-тізімдеме, 333-іс, 130-133 бб. Тұпнұсқа.
- 1959-1960 оқу жылынан бастап 9 сыныптары 11 жылдық оқуға ауыстырылатын орта мектептің тізімі.
БҚО МА 420-қор, 1-тізімдеме, 333-іс, 133-135 бб. Тұпнұсқа.
